1. Centrum Esperanto przy ul. Pięknej 3
W roku 1992 Miasto Białystok przekazało Fundacji Zamenhofa (założonej w 1987 r.) zrujnowany budynek dawnej Żydowskiej Szkoły Talmudycznej, znajdujący się w centrum miasta przy ul. Pięknej 3 w pobliżu placu przeznaczonego pod budowę Światowego Centrum Esperanto. Został on zrekonstruowany zgodnie z warunkami określonymi przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków za pieniądze wniesione przez prywatną firmę budowlaną „Wersal Podlaski” i Fundację im. Ludwika Zamenhofa. Po zakończeniu rekonstrukcji aktem notarialnym podzielono prawa do budynku.
Wejście do siedziby esperantystów znajduje się od strony podwórza. Przed wejściem do Centrum Esperanto postawiono wielki kamień z dwujęzycznym napisem: „Uczestnicy 72 Światowego Kongresu Esperanto oraz mieszkańcy Białegostoku zdecydowali, że w tym miejscu będzie zbudowane Światowe Centrum Esperanto Ludwika Zamenhofa. Białystok, 22.VII.1987”. Pamiątkowy kamień wyrzeźbił Jerzy Grygoruk w roku 1987 z okazji 72 Uniwersalnego Kongresu w Warszawie i podpisania aktu erekcyjnego Światowego Centrum Esperanto w Białymstoku.
W latach 1995-1999 w budynku funkcjonowało Centrum Informacji Turystycznej i Kulturalnej im. Ludwika Zamenhofa oraz znajdowała się tam siedziba Fundacji im. L. Zamenhofa. Po likwidacji Centrum Informacji od 15 listopada 1999 r. współgospodarzem lokalu zostało Białostockie Towarzystwo Esperantystów. Organizowane są tu spotkania esperantystów, kursy językowe i imprezy kulturalne.
2.Pomnik Ludwika Zamenhofa przy skwerze Malmeda i ul. Białówny
W latach 50-tych XX wieku podjęto kolejne próby postawienia pomnika twórcy Esperanto. 6-go sierpnia 1959 roku, w czasie wizyty w Białymstoku uczestników odbywającego się w Warszawie 44 Światowego Kongresu Esperanto, wmurowano w fundament pomnika poświęconemu Ludwikowi Zamenhofowi akt erekcyjny. Według projektu Stanisława Lisowskiego miała to być monumentalna figura Zamenhofa wykuta w białym granicie, stojąca na gwieździe wpisanej w koło. Projekt był piękny, lecz zbyt śmiały finansowo – dlatego nigdy nie został zrealizowany.
W roku 1973 Jan Kucz – artysta z Krakowa, wyrzeźbił popiersie Mistrza i ustawił je na kolumnie. Pod popiersiem, na froncie kolumny, umieszczono tekst w języku esperanto: „Ludwik Łazarz Zamenhof 1859-1917”, a z jej odwrotnej strony tekst „Esperanto zbliża ludzi”
3. miejsce urodzenia Ludwika Zamenhofa, ulica Zamenhofa
Mały, drewniany, zielony dom stał niegdyś u zbiegu ul. Zielonej (dzisiaj Zamenhofa) i Białej. To tam, 15 grudnia 1859 r. urodził się Ludwik. Zburzono go w połowie lat 50-tych XX wieku aby uzyskać teren dla budowy „nowoczesnego”, wielorodzinnego budynku mieszkalnego. Zamieszczona fotografia pochodzi ze zbiorów Tomasza Wiśniewskiego. Obecnie plac, na którym stał kiedyś drewniany dom, stanowi własność prywatną. Na ścianie sąsiedniego domu przy ul. Zamenhofa 26 umieszczono dwujęzyczną tablicę: „W tym miejscu stał dom, w którym 15 grudnia 1859 r. urodził s
ię twórca międzynarodowego języka Esperanto dr Ludwik Zamenhof”. Odsłonięcia tablicy dokonali w dniu 6 sierpnia 1959 r. uczestnicy 44 Światowego Kongresu Esperanto odbywają-cego się w Warszawie. W uroczystości udział wzięli przewod-niczący Światowego Związku Esperantystów dr Giorgio Canuto, kilkuset esperantystów z całego świata oraz przedstawiciele władz miejskich i regionalnych. W roku 2007 obok budynku postawiono tablicę z widokiem domu Zamenhofa. W maju 2008 w Białymstoku miejscowy malarz-artysta namalował na ślepej ścianie domu przy ul. Zamenhofa 26 esperancki „mural“. M.in. jest na nim Ludwik Zamenhof stojacy na balkonie i obserwujący przechodniów.
4. dawne Gimnazjum Realne (obecnie VI Liceum Ogólnokształcące) przy ul. Warszawskiej 8
W zabytkowym, imponującym budynku z początku XIX wieku funkcjonowało publiczne Realne Gimnazjum, w którym Ludwik uczył się w latach 1869-1873. Na murze budynku przy ul. Warszawskiej 8 w roku 1987 powieszono pamiątkową tablicę informacyjną.
W VI LO znajduje się interesująca ekspozycja dostępna dla zwiedzających w godzinach pracy szkoły.
5. Dom rodzinny Jakuba Szapiro przy ul. Lipowej 31/33
Przy głównej ulicy miasta do dzisiaj stoi dom mieszkalny, w którym przez więcej niż 20 lat żył Jakub Szapiro – inicjator, założyciel i wieloletni przewodniczący Towarzystwa Zamenhofa.
Szapiro (Joszo) zainicjował po śmierci Mistrza zmianę nazwy ul. Zielonej na ul. Zamenhofa, organizował wiele imprez esperanckich, prowadził „zieloną” grupę teatralną, uczył Esperanto w Białymstoku i okolicznych miasteczkach (np. Grajewo).W swoim mieście był znany z publikacji wielu artykułów w popularnym „Ilustrowanym Kurierzez Codziennym” jak również jako posiadacz bogatej kolekcji filatelistycznej. Przez ponad 10 lat był delegatem lokalnym, a później krajowym do Światowego Związku Esperanto. Lubiono go jako autora parodii, wśród których najsłynniejszą była sztuka „Pogawędki dobrodusznego wielbiciela Zamenhofa” prezentowana publicznie podczas kilku Światowych Kongresów.
Razem z ponad 3000 obywateli Białegostoku – głównie pochodzenia żydowskiego Szapiro został zastrzelony przez faszystów 12 lipca 1941 r. w lasku na Pietraszach.
50 lat później, w obecności jego kuzynki Felicji Nowak i ówczesnego Prezydenta Białegostoku Lecha Rutkowskiego, na ścianie domu rodzinnego Szapiro umieszczono dwujęzyczna tablicę, przy której co roku w rocznice Jego śmierci gromadzą się esperantyści.
6. Dziecięcy Szpital Kliniczny im. dr Ludwika Zamenhofa przy ul. Waszyngtona 17
W roku 1988, z inicjatywy JM Rektora Akademii Medycznej w Białymstoku prof. Zbigniewa Puchalskiego oraz pierwszego dyrektora Szpitala prof. Macieja Karczmarskiego, dr Ludwik Zamenhof został patronem nowo zbudowanego Dziecięcego Szpitala Klinicznego przy ul. Waszyngtona 17.
Zagraniczni i krajowi esperantyści pomogli finansowo w wyposażeniu sali audytoryjnej „Esperanto” w której znajduje się m.in. popiersie dr L. Zamenhofa oraz mała ekspozycja. Dzięki finansowemu wsparciu członków Esperanckiej Ligi Bahaa w roku 1993 zainaugurowano działalność sali do ćwiczeń dzieci ze specjalnym oprzyrządowaniem do fizykoterapii. Otrzymała ona nazwę „Lidii Zamenhof”.
7. Rynek główny – dzisiaj Rynek Kościuszki – dawny bazar.
W czasach dzieciństwa Ludwika Białystok liczył 35.000 mieszkańców. Wieśniacy pochodzenia polskiego, żydowskiego, niemieckiego, ruskiego, tatarskiego handlowali na placu przed ratuszem. Wielojęzyczny tłum, konne wozy, handlarze, towary, kupujący, a między nimi dziecko nie rozumiejące niemal niczego z wielojęzycznego gwaru. Według krążących wśród esperantystów opowieści to właśnie tu mały Ludwik zdecydował o potrzebie stworzenia uniwersalnego języka, który pomoże w porozumiewaniu się ludzi różnych ras, religii kultur.
Obecnie w ratuszu znajduje się Muzeum Podlaskie z bogatą kolekcją obrazów z XIX i XX wieku oraz ciekawe, czasowe wystawy tematyczne.
8. Ulica Młynowa, miejsce planowane przed laty pod Światowe Centrum Esperanto
W dniu wycieczkowym 72 Światowego Kongresu Esperanto, 26 lipca 1987 r. do Białegostoku „pielgrzymowało” ponad 1000 uczestników kongresu aby upamiętnić 100-lecie powstania Esperanto. Właśnie w tym dniu Honorowy Patron Kongresu, pochodzący z Białegostoku Marszałek Sejmu Roman Malinowski oraz przewodniczący Światowego Związku Esperanto prof. Humprey Tonkin zainicjowali projekt zbudowania na dawnym Siennym Rynku Światowego Centrum Esperanto. Według wybranego w roku 1988 w ramach konkursu projektu w skład Centrum miały wchodzić: wielka sala kongresowa, bank, centrum telekomunikacyjne, biblioteka i hotel. Spodziewano się, że realizacja projektu będzie możliwa dzięki zbiórce pieniędzy wśród esperantystów w świecie oraz subwencjom rządu polskiego. Zbiórka pieniędzy w latach 1987 -1992, m.in. w czasie Światowych Kongresów w Rotterdamie, Brighton i Wiedniu zaowocowała kwotą 8600 dolarów USA, które zostały zdeponowane w banku na koncie Fundacji im. L. Zamenhofa. Ponadto z tych to środków red. Roman Dobrzyński zrealizował film „Witajcie w Białymstoku”, wydano kilka książek, w Muzeum Historycznym pokazano ekspozycję „Ludwik Zamenhof i jego dzieło”, zainicjowano pracę działu gromadzącego zbiory esperanckie w Książnicy Podlaskiej.
9. Dawna Szkoła Podstawowa nr 23 – obecnie Liceum katolickie przy ul. Kościelnej 23
Uczestnicy 44 Jubileuszowego Światowego Kongresu Esperanto w roku 1959 wzięli udział w uroczystym umieszczeniu pamiątkowej tablicy na murze nowo budowanego budynku szkoły, której patronował dr L. Zamenhof. Przez wiele lat uczono w niej języka Esperanto oraz organizowano tematyczne imprezy esperancie.
W roku 2000, z powodu malejącej ilości w centrum miasta dzieci w wieku szkolnym, samorząd miasta zdecydował o likwidacji Szkoły Podstawowej nr 23. Teren wraz z budynkiem zostały sprzedane Kurii Biskupiej, która stworzyła tu zespół szkół katolickich. Pamiątkową tablicę i sztandar szkoły zdeponowano w Centrum Esperanto.
10. Muzeum Historyczne przy ul. Warszawskiej 37
W Muzeum Historycznym kilkakrotnie organizowano duże wystawy poświęcone Ludwikowi Zamenhofowi. Ostatnia miała miejsce w roku 1999.
Muzeum pokazuje historię miasta. Od roku 2001 można w nim zobaczyć ciekawy model barokowego miasta z drugiej połowy XVIII w. 11. Pierwszy esperancki „mural” przy ul. Zamenhofa 26 Na „ślepej” ścianie budynku u wylotu ul. Zamenhofa białostocki artysta – malarz Anrzej Muszyński maluje nietypową dekorację. Już w czerwcy pozdrowi przechodniów sam Ludwik Zamenhof ze swego balkonu namalowanego na budynku, na którym dotąd tylko biała granitowa tablica przypominała o miejscu narodzin twórcy Esperanto. 12. Centrum Esperanto im. Ludwika Zamenhofa. Na spotkaniu w dniu 31.10.2007 r. w Urzędzie Miejskim w Białymstoku ustalono harmonogram działań mających na celu przygotowanie i oddanie do użytkowania do dnia 25 lipca 2009 r. Centrum Esperanto im. Ludwika Zamenhofa przy ul. Warszawskiej 15. Centrum będzie instytucją samorządową składającą się z : Muzeum Zamenhofa, biblioteki książek i czasopism esperanckich oraz Ośrodka badań nad problemami komunikacji językowej. Trwa zbiórka darów dla przyszłego muzeum i książek dla biblioteki.
11. Centrum im. Ludwika Zamenhofa przy ul. Warszawskiej 19
Placówka otwarta została z okazji 94. Światowego Kongresu Esperanto w Białymstoku. Główną jej atrakcją jest wystawa stała pokazująca Białystok z czasów młodości Ludwika Zamenhofa. Oprócz niej zwiedzać można wystawy czasowe. Centrum jest organizatorem warsztatów języka esperanto i różnych imprez związanych nie tylko z językiem międzynarodowym, ale także z wielokulturowością miasta i Podlasia. Od 10 lipca 2010 r. w budynku Centrum funkcjonuje nicy Podlaskiej „Esperanto-Libraro” proponująca czytelnikom książki i gazety w języku esperanto lub wydawnictwa na temat tego języka.
Więcej informacji znaleźć można na stronie internetowej Centrum.
12. Szkoła Podstawowa nr 51 im. Ludwika Zamenhofaw Białymstoku – ul. Kluka 11A
Swojego patrona nowa, białostocka szkoła dostała w grudniu 2008 r. Przy okazji Dni Zamenhofa miała miejsce w szkole uroczystość z odsłonięciem malowidła przedstawiającego Centrum im. Ludwika Zamenhofa.
13. Szlak Esperanto i Wielu Kultur
Wiosną roku 2009 w Białymstoku otwarto kolejną atrakcję turystyczną: Szlak Esperanta i Wielu Kultur. Kilkanaście tematycznych tablic rozmieszczonych w centrum miasta prezentuje spacerującym po Białymstoku ważne miejsca związane z esperantem i jego twórcą oraz z wielokulturowością i historią miasta. Na tablicach umieszczono zdjęcia obiektów oraz opis w trzech językach: polskim, esperanto i angielskim, oraz informację w alfabecie Braille’a. Schemat Szlaku i ciekawe informacje związane z miastem znaleźć można na stronie internetowej Szlaku.
Poza centrum miasta – można dotrzeć komunikacją miejską, samochodem lub rowerem:
13. Las na Pietraszach – kierunek : Wasilków – Kuźnica Białostocka
12 lipca 1941 r., tuż po wkroczeniu do Białegostoku, niemieccy faszyści zamordowali tam ok. 3000 mieszkańców Białegostoku, głównie pochodzenia żydowskiego. Wśród nich było wielu esperantystów. Tam m.in. zginął Jakub Szapiro – najsłynniejszy białostocki esperantysta okresu międzywojennego jak również jego żona Ewa aktywna esperantystka i syn. Upamiętnia to miejsce pomnik z czarnego kamienia, przy którym często można spotkać turystów i harcerzy.
14. Nowe ulice: Esperantystów, Antoniego Grabowskiego
W roku 1998, z inicjatywy Białostockiego Towarzystwa Esperantystów, Rada Miejska Białegostoku zdecydowała o nadaniu dwóm nowym ulicom w dzielnicy Bacieczki nazw, które honorowały wszystkich esperantystów, a w szczególności Antoniego Grabowskiego – patrona poezji esperanckiej. Inżynier-chemik z zawodu, władający 24-ma językami, przetłumaczył na Esperanto m.in. „Zamieć” Aleksandra Puszkina i „Pana Tadeusza” – narodową epopeję Adama Mickiewicza.