Po pierwszej wojnie światowej i odzyskaniu niepodległości białostocki ruch esperancki , którego powstanie datuje się na rok 1910, reaktywował się. Jego najważniejszym osiągnięciem zaraz po wyzwoleniu, bo już 11.06.1919 roku było nadanie imienia Ludwika Zamenhofa ulicy Zielonej. Wszystkie ówczesne, a także późniejsze działania białostockich esperantystów znalazły wsparcie początkowo u Tymczasowego Komitetu Miejskiego, a następnie również kolejne samorządy popierały miejscowy ruch esperancki, widząc w tym niewątpliwą promocję Białegostoku, miasta urodzin Ludwika Zamenhofa.
W reaktywowaniu ruchu esperanckiego w Białymstoku najważniejszą rolę odegrał Jakub Szapiro. Urodził się w Białymstoku i już w wieku 14 lat znał język esperanto. Był dziennikarzem publikującym nie tylko w gazetach białostockich, współpracował również z krajowymi i zagranicznymi pismami esperanckimi, był też stałym korespondentem Ilustrowanego Kuriera Codziennego.
21 listopada 1920 roku w lokalu Związku Nauczycielstwa Żydowskiego miejscowi esperantyści powołali do życia Białostockie Towarzystwo „Zamenhof”. Przyjęto statut Krakowskiego Towarzystwa Esperantystów. Do Zarządu weszli – J.Szapiro, F.Kuriański, R.Platzek, I. Goldberg i P. Kapłan. Zarząd Towarzystwa miał jak najszybciej zalegalizować działalność, następnie zorganizować kursy nauki języka esperanto, stworzyć bibliotekę i czytelnię wydawnictw esperanckich. To były pierwsze zadania powstałego Towarzystwa „Zamenhof”. Pewnie już wtedy zaczęto przemyśliwać nad utworzeniem muzeum Ludwika Zamenhofa.
Stał jeszcze przy dawnej ul. Zielonej 6 stary, drewniany dom, w którym urodził się Ludwik Zamenhof. W sierpniu 1921 roku , na kolejnym zebraniu członkowie Białostockiego Towarzystwa Esperanto postanowili umieścić na nim tablicę pamiątkową. Realizacja projektu jak zwykle rozbijała się o kłopoty finansowe. Jednakże wkrótce z pomocą przyszli esperantyści z całego świata. Do Białegostoku zaczęły napływać pieniądze.
Język esperanto stał się również widoczny w mieście, bowiem w niektórych sklepach m.in. przy ulicy Lipowej w składzie aptecznym Serlina (esperantysty) ukazały się w oknach szyldziki „Oni parolas Esperanton”.
Trwające od 1920 roku starania o zalegalizowanie białostockiego Towarzystwa Esperanto zakończyły się w 1922 roku. 17 listopada wojewoda białostocki zatwierdził Statut Espranckiego Towarzystwa im.Ludwika Zamenhofa w Białymstoku. Inicjatorami powstania Towarzystwa byli J. Szapiro, F. Kuriański, I.Goldberg, natomiast do założycieli należeli – J.Szapiro, J.Knaup, J.Serlin, dr.Sz.Cytron, F.Kampner, dyr..J.Zeligman, R.Platzek, red.P.Kapłan, red.A.Lubkiewicz. Celem powstałego Towarzystwa było: „…z wykluczeniem dążności politycznych i religijnych rozpowszechnianie języka międzynarodowego „Esperanto”, stworzonego przez D – ra Zamenhofa, i unormowanego w swym rozwoju przez powszechnie uznane Instytucje językowe esperanckie.” Do pierwszego Zarządu weszli J.Szapiro – prezes, R.Platzek – wiceprezes, F.Kuriański – sekretarz, St.Knaup – skarbnik, Z.Ajer – członek. Skład Komisji Rewizyjnej stanowili – M.Zabłudowski, A.Dryl, S.Liberman. W ciągu następnych dwu lat działalność Towarzystwa osłabła.
Dopiero 8 czerwca 1924 roku białostoccy esperantyści jeszcze raz inaugurowali działalność Towarzystwa im Ludwika Zamenhofa. Siedziba Towarzystwa mieściła się przy ul.Kupieckiej 49.
Białystok cieszył się dużym zainteresowaniem esperantystów całego świata, którzy często odwiedzali rodzinne miasto Zamenhofa. Szczególnie ważnym wydarzeniem stał się przyjazd do Białegostoku profesora Uniwersytetu w Nagasaki, Hazime Asada. Przyjazd egzotycznego gościa przyczynił się zapewne do pozyskania nowego lokalu przez Towarzystwo. Stało się to dzięki uprzejmości pani Mejłachowej, zapalonej esperantystki, która oddała do dyspozycji Towarzystwa własny obszerny lokal przy ul.Zamenhofa 14.
Rok 1927 był niezwykle ważny dla białostockich esperantystów , bowiem cały świat esperancki przygotowywał się do Światowego Kongresu Esperanto w Gdańsku. Towarzystwo im.Ludwika Zamenhoha organizowało kursy nauki języka esperanto i przygotowywało się do Zjazdu Pokongresowego w Bialymstoku, którego protektorat objął wojewoda Marian Rembowski. 7 sierpnia na dworcu białostockim powitano licznie przybyłych gości kongresowych. Następnie odbyła się uroczystość odsłonięcia ofiarowanej przez samorząd miasta Białegostoku pamiątkowej tablicy na domu, w którym urodził się Ludwik Zamenhof. Wojewoda Marian Rembowski wygłosił przemówienie do zebranych gości w języku esperanto. W programie „Postkongreso „ znalazł się również wspólny obiad , zwiedzanie miasta, uroczysta akademia, a całość kończyła kolacja i bal w strojach narodowych w parku Zwierzynieckim.
Jak co roku obchodzono 15- go grudnia w Białymstoku i na całym świecie urodziny Ludwika Zamenhofa. Tym razem uroczystości miały charakter święta książki esperanckiej. W tym czasie białostoccy esperantyści korzystali z uprzejmości Towarzystwa „Toz” przy ul.Warszawskiej 19 i tam też odbywały się wszystkie spotkania i zebrania. Dużym zainteresowaniem cieszyły się kursy esperanckie, które zyskiwały coraz więcej słuchaczy. W lutym 1928 roku Towarzystwo im.L.Zamenhofa zorganizowało uroczyste zakończenie wyższego kursu języka esperanto prowadzonego przez Antoniego Jaworskiego. Zaraz po tych uroczystościach białostoccy esperantyści gościli esperantystę z Bułgarii , Mikołaja Giurowa, odbywającego od 1923 roku podróż dookoła świata „ w celu studiowania kultury rolnej w różnych krajach”. Bułgarski gość złożył kurtuazyjne wizyty wojewodzie i prezydentowi białostockiemu.
Nie tylko przyjazdy gości były pretekstem do spotkań towarzyskich białostockich esperantystów. Często obywały się wieczory esperanckie. Kwietniowy, który odbył się w sali Towarzystwa Sportowego „Hellas” rozpoczął wykład Jakuba Szapiro na temat użycia języka esperanto w poezji i dramacie. Następnie odbyły się deklamacje oraz została odegrana jednoaktówka w języku esperanto pt. „ Nie wypada” w wykonaniu członków Towarzystwa – M.Serlina, K.Szapiro, H.Ło
patówny, T.Perlisówny i B.Makierówny. Spektakl reżyserował Sz.Osowiecki. „Publiczność hucznie oklaskiwała ten pierwszy, zupełnie udany występ esperanckich amatorów sztuki scenicznej.” Jeszcze tego samego miesiąca urządzono uroczystą akademię w 11 rocznicę śmierci Ludwika Zamenhofa, na której m.in. recytowano wiersze Leo Belmonta poświęcone śmierci twórcy języka esperanto.
Białostoccy esperantyści udzielali się też w ogólnopolskim ruchu esperanckim. Jakub Szapiro został powołany na honorowego wiceprezesa II Wszechpolskiego Zjazdu Esperantystów w Krakowie. Był również delegatem wraz z Filipem Kuriańskim, B.Pruszem, J.Dubińskim na XX Światowy Kongres Esperanto, który odbywał się pod protektoratem króla belgijskiego Alberta I.
10 września 1928 roku ruch esperancki poniósł dotkliwą stratę. W wieku 32 lat zmarł jeden z założycieli Towarzystwa Esperanckiego w Białymstoku, redaktor i wydawca „Dziennika Białostockiego” Antoni Lubkiewicz. Od września 1928 roku Towarzystwo rozpoczęło organizować kursy nauki języka esperanto dla nauczycieli białostockich szkół powszechnych . Wiązało się to z projektem wprowadzenia języka esperanto do szkół powszechnych, początkowo jako przedmiotu dodatkowego, a z czasem jako przedmiotu obowiązkowego. W ciągu następnych dwu lat na kursy języka esperanto uczęszczało 400 osób, w tym 152 otrzymały świadectwa.
Ciekawą inicjatywę podjęło Towarzystwo z początkiem 1929 roku, tworząc Koło Miłośników Sztuki Scenicznej. Zaraz też rozpoczęto próby do orginalnej operetki esperanckiej „ Ho tiuj fremduloj” ( O Ci cudzoziemcy). Pierwsze przedstawienie operetki , które odbyło się 1 lutego „ wywołało wielkie zainteresowanie w mieście, to też sala była przepełniona”. Wykonawcy: R.Prozowska, M.Zdanowicz, T.Perlisówna, M.Serlin, K.Szapiro i W.Popow otrzymali wielkie brawa. Kolejnym spektaklem wystawionym przez Koło w tej samej obsadzie była rewia w języku esperanto „Antau la kongreso” (Przed Kongresem).
W końcu 1929 roku Towarzystwo Esperantystów im.L.Zamenhofa mogło się również szczycić bogato wyposażoną biblioteką zawierającą kilkaset tomów utworów orginalnych oraz tłumaczeń na język esperanto.
Białystok stał się bardzo silnym ośrodkiem esperanckim w Polsce. W okresie międzywojennym miał około 300 esperantystów, co stawiało go na 3 miejscu za Krakowem i Warszawą. W 1929 roku odbył się Pierwszy Kongres Esperantystów Województwa Białostockiego w Białymstoku. W tym samym czasie powstał Komitet Budowy Pomnika Dr Zamenhofa. Pomimo zaangażowania samych członków Komitetu z Jakubem Szapiro na czele, jak i esperantystów i sympatyków z całego świata inicjatywa ta zakończyła się niepowodzeniem. Pomnik w kształcie wieży Babel miał być wzniesiony na rondzie u zbiegu ulic: Świętojańskiej i Podleśnej. Kamień węgielny położono w czasie trwania Postkongreso w 1931 roku. Podobnie niepowodzeniem zakończył się projekt utworzenia muzeum Ludwika Zamenhofa w domu przy dawnej ulicy Zielonej 6. Ostatnim wielkim wydarzeniem był Pokongresowy Zjazd Esperantystów w 1937 roku, który miał niemniej uroczysty charakter jak poprzednie .
Zainteresowanie Białymstokiem , który niczym Mekka przyciągał sympatyków języka esperanto z całego świata, było bardzo duże. Odwiedzili Białystok m.in. Edmont Privat, Theofille Cart. T.Jung, prof. Odo Bujwid, S.A.Smit, Bronisław Kuhl, członkowie rodziny Zamenhofa i wielu innych. Białystok mógł poszczycić się wydawnictwami w języku esperanto przede wszystkim autorstwa Jakuba Szapiro . Były to przewodniki po mieście, foldery turystyczne, a także humorystyczna książeczka „Babiladoj de Bonhumora Zamenhofano”, w której Jakub Szapiro celnie z dużą dozą humoru i satyry ukazał łódzkie środowisko esperanckie. Dynamiczny rozwój białostockiego ośrodka esperanto przerwał wybuch II wojny światowej. Białostocki ruch esperancki stracił swoich najczynniejszych działaczy – 12 lipca 1941 roku na polu w Pietraszach zostal rozstrzelany Jakub Szapiro.
Jolanta Rogowska